روند تاریخی افزودن نام پیامبر (ص) بر سکه های تاریخی
سرشیر: به گزارش سرشیر، تحول بنیادین در تاریخ سکه زنی اسلامی در نیمه دوم سده نخست هجری صورت گرفت؛ تصاویر شاهان حذف شدند و جای خویش را به مضامین مذهبی همچون آیات قرآنی و عبارت محمدرسول الله دادند.
گروه جامعه؛ در تاریخ ایران و اسلام، سکه ها خصوصاً جایگاه خاصی دارند، چونکه در آنها می توان پیوستگی و گسست میان سنت های باستانی و ارزش های اسلامی را مشاهده کرد. مطالعه این آثار که امروزه در عرصه ای علمی با عنوان سکه شناسی انجام می گیرد، ابزار مهمی برای پژوهش های تاریخی محسوب می شود؛ چونکه هر قطعه سکه، سندی زنده از شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عصر خود است.
در دوران کهن، قبل از پیدایش پول فلزی، نظام اقتصادی جوامع انسانی بر اساس مبادله‌ی کالا به کالا شکل گرفته بود. هرچند این شیوه ساده می نمود، اما مشکلات فراوانی داشت: ارزش نسبی کالاها به راحتی تعیین نمی شد و ذخیره سازی یا حمل و نقل برخی اقلام دشوار بود.
در چنین شرایطی، چهارپایان همچون گاو و گوسفند نقش «معیار ارزش» را ایفا می کردند و نوعی پول زنده محسوب می شدند. شواهد باستان شناسی، همچون نقش برجسته ها و سنگ نوشته های بین النهرین و مصر، صحنه هایی از این مبادلات ابتدایی را به تصویر کشیده اند. با آغاز عصر فلزات، تمدن بشری گام مهمی در راه تکامل اقتصادی برداشت. فلزاتی چون مس، برنز، طلا و نقره به سبب دوام، قابلیت تقسیم پذیری و ارزش ذاتی، جایگزین مناسبی برای کالاهای حجیم شدند. اشیای کوچک فلزی در اشکال گوناگون، از حلقه و استوانه تا تبر و کارد، نه فقط به منزله ابزار مبادله بلکه بعنوان نماد ثروت و منزلت اجتماعی هم به کار رفتند. این مرحله مقدمه ای بر پیدایش سکه به معنای واقعی بود. سکه ها علاوه بر نقش اقتصادی، همیشه نقشی کلیدی در زندگی روزمره مردم داشته اند.
مسکوکات، فراتر از یک ابزار مبادله، نقشی مستقیم در ثبات یا بی ثباتی اقتصادی جوامع ایفا می کردند
ارزش واقعی یک درهم یا دینار در دوره های مختلف برابر با میزان مشخصی از کالاهای اساسی همچون گندم، نان یا روغن بود و همین مساله سکه را به معیاری عادلانه برای مبادلات بدل می کرد. میزان عیار فلزات، خصوصاً نقره و طلا، عامل مهمی در اعتماد عمومی به سکه ها بود و هرگاه این عیار کاهش می یافت، بحران های اقتصادی و نارضایتی اجتماعی پدیدار می شد. این امر نشان داده است که مسکوکات، فراتر از یک ابزار مبادله، نقشی مستقیم در ثبات یا بی ثباتی اقتصادی جوامع ایفا می کردند. هرودوت، مورخ یونانی، اولین بار به این مساله اشاره نمود که لیدی ها در آسیای صغیر نخستین مردمانی بودند که سکه ضرب کردند.
موقعیت جغرافیایی لیدی و وجود ذرات طلا در بستر رود پاکتول زمینه ساز این نوآوری شد. سکه های اولیه لیدی که از آلیاژ طلا و نقره معروف به «الکتروم» ساخته می شدند، گامی اساسی در استانداردسازی ارزش مبادلات بودند. این نوآوری اعتماد بازرگانان را جلب کرد و به گسترش تجارت با یونانیان و دیگر تمدن های مدیترانه ای انجامید. از همین نقطه، سکه بتدریج جایگاه خودرا بعنوان ابزار اقتصادی و سیاسی تثبیت کرد.
با فتح لیدی توسط کوروش بزرگ در سال ۵۴۶ قبل از میلاد سنت ضرب سکه به قلمرو هخامنشیان منتقل شد. کوروش با درایت سیاسی، به مناطق تحت سلطه اجازه داد سکه های خودرا ضرب کنند، مگر سکه های خاصی که ارزش سیاسی داشتند. در دوره اشکانیان، نقره به معیار اصلی سکه ها تبدیل شد و سکه های طلا بیشتر در مراسم تشریفاتی یا بعنوان مدال افتخاری به کار می رفتند. اهمیت هنری سکه های اشکانی در این بود که چهره‌ی فرمانروایان بصورت نیم رخ یا تمام رخ روی آنها نقش می بست؛ بدین ترتیب، سکه ها علاوه بر ارزش اقتصادی، سندی تصویری از تاریخ هنر و پرتره سازی ایران هم به شمار می روند.
در دوره ساسانیان، سکه ها به اوج شکوفایی فنی و هنری خود رسیدند. نقش تاج شاهنشاهان، نمادهای زرتشتی چون آتشدان، و نوشته های پهلوی از شاخصه های اصلی این سکه ها بود. با فتح ایران و ظهور اسلام، این سنت تغییر پیدا کرد اما بطور کامل از میان نرفت. اولین سکه های عرب-طبرستانی بازهم با الگوگیری از سکه های ساسانی ضرب شدند. جنس بیشتر آنها نقره بود و نقوشی چون تاج با بال شاهین و نمادهای نجومی مانند ماه و ستاره در آنها دیده می شد.
این امر نشان دهنده گذار تدریجی از سنت ساسانی به ارزش های اسلامی است. در سکه های عرب_ساسانی هم تصویر شاه ساسانی در یک سوی سکه حفظ شد، اما در سوی دیگر نام خلفا یا حاکمان اموی به خط پهلوی و کوفی نقش بست. عباراتی همچون «بسم الله» یا «بسم الله ربی» همچون نشانه های نفوذ اسلام بر این سکه ها بودند. این ترکیب دوگانه بیان کننده تلاش حکومت جدید برای مشروعیت بخشی به خود بوسیله ادامه سنت های آشنا برای مردم بود.
اگرچه در دوره های بعد سوره اخلاص با آیاتی از سوره های دیگر کلام الله مجید جایگزین شد، اما بازهم عبارت محمدرسول الله نوشتار ثابت روی سکه ها ماند
تحول بنیادین در تاریخ سکه زنی اسلامی در نیمه دوم سده نخست هجری صورت گرفت؛ تصاویر شاهان حذف شدند و جای خودرا به مضامین مذهبی دادند. از آن پس سکه ها حامل آیات قرآنی مانند سوره مبارکه اخلاص و عبارت «محمد رسول الله» شدند. این اقدام، سکه را از یک شیء اقتصادی به یک رسانه تبلیغاتی قدرتمند برای ترویج اسلام تبدیل کرد. بااینکه در دوره های بعد سوره اخلاص با آیاتی از سوره های دیگر کلام الله مجید جایگزین شد، اما بازهم عبارت محمدرسول الله نوشتار ثابت روی سکه ها ماند. نوشته های این سکه ها در آغاز بدون نقطه و اعراب بود، که نشان دهنده رواج خط کوفی در آن دوران است.
خلفای عباسی هم با کمی تغییر، همین سنت را ادامه دادند و بجای سوره اخلاص، عبارات دیگری همچون «محمد رسول الله و ارسله بالهدی و دین الحق» را بر حاشیه سکه ها افزودند. با تشکیل حکومت های مستقل ایرانی مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان، سکه ها بازهم به طراز اسلامی و بطور مشخص با تضمین نام مبارک حضرت خاتم النبیین (ص) ضرب می شدند. تفاوت مهم این دوره، افزودن نام خلفا و امیران محلی در کنار آیات قرآنی بود. در عصر غزنویان، سکه ها بالاتر از پیش به ابزار مشروعیت سیاسی بدل شدند.
محمود غزنوی علاوه بر تضمین نام حضرت رسول، القاب افتخاری همچون «یمین الدوله» و «امین الدوله» را بر سکه ها نقش کرد تا اقتدار خویش را تثبیت کند. بعد از سلجوقیان، خوارزمشاهیان هم سکه هایی متضمن آیاتی از قرآن، خصوصاً سوره روم، و نام حضرت نبی (ص) ضرب کردند. با ورود مغولان و تأسیس دولت ایلخانی، نوآوری های شایان توجهی در طراحی سکه ها پدید آمد. سکه های پنج ضلعی با نقوش هندسی از دستاوردهای مهم این دوره بود. نام مبارک حضرت رسول (ص)، بازهم بصورت برجسته و نمایان بر روی سکه های این دوران نقش می بست.
عصر طلایی سکه زنی ایران در عهد صفوی
در دوره تیموریان، گرچه طراحی ساده تر شد و سکه ها بیشتر چهارگوش یا دایره ای بودند، اما بازهم ارزش تاریخی و هنری خودرا حفظ کردند؛ اشعار دینی همانند قبل بر سکه ها نقر می شد. صفویان را می توان عصر طلایی سکه زنی در ایران دانست. کیفیت بالای ضرب، تنوع نقوش و استفاده از اشعار فارسی و عربی با مضامین مذهبی و وصف شاهان از خاصیت های بارز این دوره است. نام مبارک پیامبر گرامی اسلام (ص) و همین طور ذکر اسامی ائمه در کنار القاب شاهان و درج محل و سال ضرب موجب شد سکه ها به اسناد تاریخی و مذهبی بی همتایی تبدیل شوند.
در دوره افشاریه، نقوش اسلیمی و عبارت «خلّدالله ملکه» رایج شد که نشان دهنده ادامه سنت اسلامی در کنار گرایش های هنری ایرانی بود. زندیه هم بر سکه های خود علاوه بر ذکر نام نبی اکرم (ص)، شعائر دینی و مذهبی همچون «الحمدلله رب العالمین» و «یا صاحب الزمان» را نقش کردند. با روی کار آمدن قاجاریه، سکه زنی وارد مرحله ای نوین شد. استفاده از ماشین آلات ضرب موجب شد کیفیت و کمیت سکه ها بطور شایان توجهی افزایش یابد. به همین دلیل، این دوره به عصر «فراوانی سکه» شهرت یافت. در کنار مضامین مذهبی سنتی، عناصر مدرن اروپایی هم در طراحی سکه ها دیده می شود. این امر نشان دهنده آغاز ورود مدرنیسم به فرهنگ و اقتصاد ایران است.
چند روز پیش ۶۳ سکه از سکه هایی که متعلق به دوره های تاریخی بودند؛ بمناسبت یک هزار و پانصدمین سال میلاد پیامبر (ص) رونمایی شدند. مقرر است به زودی این سکه ها که برای نخستین بار از خزانه مؤسسه موزه های بنیاد بیرون آمده، به مدت دو هفته در موزه آستان قدس رضوی نمایش داده شوند و بعد از آن بصورت دائمی در موزه پول ساختمان دفینه به معرض نمایش گذاشته شوند. به طور خلاصه، این امر نشان داده است که مسکوکات، فراتر از یک ابزار مبادله، نقشی مستقیم در ثبات یا بی ثباتی اقتصادی جوامع ایفا می کردند. جنس بیشتر آنها نقره بود و نقوشی چون تاج با بال شاهین و نمادهای نجومی مانند ماه و ستاره در آنها دیده می شد. قرار است بزودی این سکه ها که برای اولین بار از خزانه مؤسسه موزه های بنیاد بیرون آمده، به مدت دو هفته در موزه آستان قدس رضوی نمایش داده شوند و پس از آن به صورت دائمی در موزه پول ساختمان دفینه به نمایش گذاشته شوند.
منبع: kaymak.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب